België is een complex land dat bestaat uit verschillende gemeenschappen, talen en politieke systemen die elkaar overlappen. Deze diversiteit wordt vaak gezien als een voorbeeld van succesvolle compromissen, maar brengt ook veel uitdagingen met zich mee, vooral op het gebied van transparantie en bestuur. De voorbije twee decennia werd de Belgische politiek gekenmerkt door een reeks schandalen, kleinzielige deals en controverses die het vertrouwen van het publiek in de instellingen hebben geschokt. Dit artikel van 2000 woorden onderzoekt deze schandalen en de politieke cultuur die het moderne België heeft gevormd.

Een cultuur van compromissen en inschikkelijkheid

België wordt vaak “het land van het compromis” genoemd. Dit weerspiegelt een politieke realiteit waarin onderhandelingen, akkoorden en afspraken tussen verschillende facties centraal staan in het bestuur. Deze compromiscultuur heeft België in staat gesteld te functioneren ondanks zijn taalkundige en culturele verdeeldheid, maar heeft ook een vruchtbare bodem gecreëerd voor machtsmisbruik en dubieuze praktijken.

Een opvallend voorbeeld zijn de regeringsonderhandelingen, die in de loop der jaren steeds langer zijn geworden. In 2010-2011 vestigde België een wereldrecord door 541 dagen zonder regering te zitten. Deze politieke impasse was het resultaat van diepe meningsverschillen tussen de Vlaamse en Franstalige partijen, maar het was ook tekenend voor een systeem waarin achterkamertjesonderhandelingen en verborgen compromissen de norm zijn. Deze vaak ondoorzichtige onderhandelingsprocessen resulteren in akkoorden die lang niet altijd gunstig zijn voor de burgers en creëren een perceptie van ontkoppeling tussen de politieke klasse en de bevolking.

Intercommunale schandalen: Publifin en Nethys

Een van de meest emblematische schandalen van de afgelopen twintig jaar is dat van Publifin/Nethys. Dit schandaal brak uit in 2016 en bracht praktijken van wanbeheer en persoonlijke verrijking aan het licht binnen de Luikse intercommunale Publifin, later omgedoopt tot Enodia. Er werd onthuld dat overheidsvertegenwoordigers aanzienlijke vergoedingen ontvingen voor vergaderingen die ze niet of nauwelijks bijwoonden. Deze “sectorcomités” werden verondersteld de belangen van de burgers te vertegenwoordigen, maar in werkelijkheid dienden ze om politieke bondgenoten te belonen en een systeem van cliëntelisme aan te wakkeren.

Het geval van Stéphane Moreau, voormalig burgemeester van Ans en directeur van Nethys, is bijzonder opvallend. Hij werd bekritiseerd voor zijn ondoorzichtig beheer en zijn beslissingen om publieke activa te verkopen (zoals aandelen in VOO) zonder de toestemming van het moederbedrijf Enodia, en vaak onder voorwaarden die ongunstig werden geacht voor het algemeen belang. Moreau is er ook van beschuldigd exorbitante ontslagvergoedingen te hebben ontvangen, wat het beeld versterkt van een bevoorrechte politieke klasse die ver afstaat van de realiteit van het publiek.

Het Nethys-schandaal leidde tot een hervorming van het bestuur van intercommunales en benadrukte de noodzaak van meer transparantie in het beheer van overheidsmiddelen. Maar het heeft ook de beperkingen van het Belgische systeem aan het licht gebracht, waar sancties zelden in verhouding staan tot de omvang van de misbruiken.

Samusocial en het misbruik van publieke middelen

In 2017 werd België opnieuw opgeschrikt door een groot schandaal, dit keer in Brussel. De Samusocial-affaire bracht aan het licht dat de leiders van deze organisatie voor hulp aan daklozen bijzonder royale vergoedingen ontvingen voor het bijwonen van vergaderingen. Yvan Mayeur, toenmalig burgemeester van Brussel en lid van de Socialistische Partij (PS), en Pascale Peraïta stonden centraal in de affaire, die tot grote publieke verontwaardiging leidde.

Samusocial werd verondersteld een liefdadigheidsinstelling te zijn, maar onthullingen toonden aan dat een groot deel van het overheidsgeld dat was toegewezen aan het helpen van de meest achtergestelden in feite werd gebruikt om buitensporige salarissen en toelagen te betalen aan de managers. Het schandaal leidde tot het aftreden van Mayeur en benadrukte het ongepaste gebruik van overheidsgelden. Het voedde ook het publieke cynisme over politici, die worden gezien als mensen die hun positie gebruiken voor eigen gewin ten koste van de burgers die ze geacht worden te dienen.

Kazachgate: politiek en buitenlandse belangen

Kazakhgate is een ander geruchtmakend schandaal dat de invloed van buitenlandse belangen op de Belgische politiek aan het licht bracht. De affaire, die in 2014 aan het licht kwam, betrof Belgische politici en was gericht op druk om een wet aan te nemen die Kazachse onderdanen die betrokken waren bij corruptie gerechtelijke immuniteit verleende. De naam van Armand De Decker, een invloedrijke senator van de Mouvement Réformateur (MR), werd in verband gebracht met deze affaire.

Kazakhgate onthulde de duistere banden tussen Belgische politici en buitenlandse oligarchen en bracht de zwakte aan het licht van de waarborgen die verondersteld worden de instellingen te beschermen tegen invloeden van buitenaf. Het schandaal riep ook vragen op over de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en het vermogen van politici om economische en diplomatieke druk van derde landen te weerstaan.

Belgische politieke dynastieën: Daerden, Michel en anderen

De Daerden-saga: vriendjespolitiek en wanbeleid

De familie Daerden is een treffend voorbeeld van hoe nepotisme en wanbeleid terugkerende kenmerken zijn geworden van de Belgische politiek. Michel Daerden, bijgenaamd ‘de Partijminister’, stond bekend om zijn uitbundige gedrag en vaak controversiële publieke optredens. Als minister van Begroting werd hij bekritiseerd om zijn lakse beheer van de overheidsfinanciën, en zijn dronken gedrag bij bepaalde optredens maakte de controverse alleen maar groter.

Na Michel was het zijn zoon Frédéric Daerden die de politieke fakkel overnam. Dit leidde tot beschuldigingen van nepotisme en kritiek op de manier waarop hij profiteerde van de roem van zijn vader om zijn eigen carrière op te bouwen. De Daerdens belichamen een vorm van familiepolitiek die, hoewel soms geaccepteerd door een deel van het electoraat, bijdraagt aan het versterken van het idee dat politiek een gesloten kring is, waar privileges worden doorgegeven als een erfenis.

De familie Michel: een nationaal politiek bolwerk, met een twist

De familie Michel is een andere invloedrijke politieke dynastie in België. Louis Michel, een prominent lid van de Mouvement Réformateur (MR), was minister van Buitenlandse Zaken en Europees commissaris. Hij staat bekend om zijn lange politieke carrière en zijn invloed op beslissingen op Europees niveau. Zijn zoon, Charles Michel, is in zijn voetsporen getreden en heeft een aantal belangrijke functies bekleed, waaronder premier van België en momenteel voorzitter van de Europese Raad.

Maar we mogen de nieuwste aanwinst niet vergeten: Mathieu Michel, de broer van Charles, die gepromoveerd is tot minister van Digitale Zaken zonder dat iemand echt kan uitleggen waarom. Geen duidelijke vaardigheden op dat gebied, maar waarom zou je je daar zorgen over maken als je de juiste achternaam hebt? Je zou kunnen zeggen dat hij op de kar van de Michel-dynastie sprong en zijn baan kreeg als een medaille op een buurtfeest. Het is tenslotte altijd makkelijker als je al de contacten en de invloed hebt. Velen vragen zich af wat Mathieu concreet heeft bijgedragen, maar één ding is zeker: de Belgische politiek heeft nooit een tekort gehad aan verrassingen en onverwachte promoties.

De familie Moureaux: de wurggreep op Molenbeek

Het is onmogelijk om over Belgische politieke dynastieën te praten zonder de familie Moureaux in Molenbeek te vermelden. Wijlen Philippe Moureaux, voormalig burgemeester en een leidende figuur in de Socialistische Partij (PS), drukte zijn stempel op de gemeente door zijn bestuursstijl en zijn beleid gericht op het verbeteren van de sociale cohesie in een complexe multiculturele context. Maar voor de familie Moureaux is politiek een familieaangelegenheid. Sinds enkele jaren staat Catherine Moureaux, de dochter van Philippe, aan het hoofd van Molenbeek.

Dat Catherine Moureaux aan de top kwam, kwam niet als een verrassing, aangezien de overgang al lange tijd leek te zijn voorbereid. Zoals bij veel politieke dynastieën lijkt het burgemeesterschap een onzichtbare ‘familie-overdracht’-clausule te hebben. Catherine kwam in de schijnwerpers te staan en zette het werk van haar vader voort, uiteraard met een paar aanpassingen, maar zonder ooit echt afscheid te nemen van de politieke erfenis van de familie. Het is bijna alsof het besturen van de gemeente Molenbeek een goed geolied familiebedrijf is, met de sleutels van de stad doorgegeven als een kostbaar erfstuk. De familie Moureaux is de perfecte belichaming van deze politieke continuïteit die, ondanks kritiek op nepotisme, stevig geworteld lijkt te zijn in de lokale gebruiken.

De familie Michel is een andere invloedrijke politieke dynastie in België. Louis Michel, een prominent lid van de Mouvement Réformateur (MR), was minister van Buitenlandse Zaken en Europees commissaris. Hij staat bekend om zijn lange politieke carrière en zijn invloed op beslissingen op Europees niveau. Zijn zoon, Charles Michel, is in zijn voetsporen getreden en heeft een aantal belangrijke functies bekleed, waaronder premier van België en momenteel voorzitter van de Europese Raad.

Charles Michels opkomst aan de macht wordt vaak gezien als een natuurlijke uitbreiding van de invloed van zijn vader, wat heeft geleid tot kritiek op vriendjespolitiek en het in stand houden van een politieke elite die ver afstaat van de realiteit van het volk. De familie Michel is erin geslaagd om voortdurend aanwezig te zijn aan de top van de Belgische macht, dankzij een uitgebreid netwerk en langdurige politieke relaties.

De familie Reynders: nog een voorbeeld van politieke continuïteit

De familie Reynders staat ook symbool voor continuïteit in de Belgische politiek. Didier Reynders, een leidende figuur in de MR-partij, heeft verschillende ministerposten bekleed, van minister van Financiën tot minister van Buitenlandse Zaken. Zijn carrière werd gekenmerkt door beschuldigingen van belangenverstrengeling en kritiek op zijn blijvende invloed op de Belgische politiek. Hoewel Didier Reynders geen directe afstammelingen in de politiek heeft, blijft zijn naam geassocieerd met een vorm van politieke duurzaamheid waarbij connecties en netwerken de sleutel zijn om aan de top te blijven.

Qatargate: corruptie in het Europees Parlement

Meer recent was België in 2022 betrokken bij een corruptieschandaal van internationale omvang: Qatarargate. Dit schandaal bracht vermoedens van corruptie binnen het Europees Parlement aan het licht, met beschuldigingen dat politieke vertegenwoordigers steekpenningen hadden aangenomen in ruil voor hun steun aan bepaalde beleidslijnen die gunstig waren voor Qatar. De Belgische Europarlementariër Eva Kaili is in het bijzonder betrokken bij deze affaire.

Dit schandaal heeft een grote impact gehad en de integriteit van de Europese instellingen en het vermogen van de lidstaten om transnationale corruptie onder controle te houden, in vraag gesteld. Voor België is het een verder bewijs van het onvermogen van politieke structuren om een strikte ethiek onder hun vertegenwoordigers te garanderen, vooral als het gaat om het beschermen van buitenlandse economische belangen.

Publipart en belangenverstrengeling

Het Publipart-schandaal, dat in 2017 uitbrak, heeft ook een scherp licht geworpen op belangenconflicten in de Belgische politiek. In deze zaak ging het om buitensporige vergoedingen die werden betaald aan leden van de raden van bestuur van intercommunales, waarvan de winsten vaak afkomstig waren uit overheidsmiddelen. De onthulling van deze vergoedingen, die soms tienduizenden euro’s per jaar bedroegen, veroorzaakte verontwaardiging, vooral toen werd ontdekt dat sommige bestuurders in meerdere raden tegelijk zaten en zo aanzienlijke inkomsten vergaarden.

Het Publipart-schandaal onthulde hoe bepaalde verkozenen erin slaagden om de regels van goed bestuur te omzeilen om hun persoonlijke winsten te maximaliseren. Het heeft ook aangetoond dat intercommunale organen, die verondersteld worden het algemeen belang te dienen, gebruikt kunnen worden als vehikel voor persoonlijke verrijking door diegenen aan de top van de politieke hiërarchie.

Effecten op het vertrouwen van het publiek

Al deze schandalen, hoewel verschillend van aard, hebben één ding gemeen: ze hebben bijgedragen tot het ondermijnen van het vertrouwen van de Belgische burgers in hun instellingen. De perceptie van een corrupte politieke elite, die geen voeling heeft met de dagelijkse realiteit van de bevolking, is steeds meer verspreid. Volgens een enquête die in 2020 werd uitgevoerd, was een meerderheid van de Belgen van mening dat hun politici meer bezig waren met hun eigen carrière dan met het welzijn van de bevolking.

Deze schandalen hebben ook het populisme en het wantrouwen tegenover traditionele partijen aangewakkerd. Politieke partijen die pleiten voor een breuk met het ‘systeem’ hebben aan populariteit gewonnen en er zijn burgerbewegingen ontstaan die oproepen tot meer transparantie en verantwoording. Ondanks deze reacties blijven structurele veranderingen echter uit en blijft de cultuur van inschikkelijkheid diepgeworteld.

Trage rechtspraak: een systeem dat veel politici goed uitkomt

De traagheid van het Belgische rechtssysteem wordt vaak bekritiseerd, en terecht: gerechtelijke procedures kunnen jaren of zelfs decennia duren, waardoor bepaalde politici de gevolgen van hun daden kunnen uitstellen. Neem nu Joëlle Milquet, voormalig minister van Binnenlandse Zaken en een sleutelfiguur in centrumrechts België. Milquet werd in 2016 beschuldigd van verduistering van overheidsgelden omdat ze door de staat betaald personeel gebruikte voor verkiezingsdoeleinden, maar wist jarenlang een veroordeling te vermijden dankzij de traagheid van het rechtssysteem.

Deze traagheid is niet gewoon een administratief probleem, maar een echt politiek instrument. Voor degenen aan de top is elke dag zonder proces een overwinning. De publieke opinie wordt uiteindelijk moe, de media gaan verder en de beschuldigingen worden gezien als “oud zeer”. Milquet, soms ironisch ‘Madame Non’ genoemd vanwege haar neiging om hervormingen tegen te houden, heeft veel voordeel gehad van deze vertragingen en dit illustreert alleen maar het vermogen van de politieke elites om de gebreken in het systeem in hun voordeel te manipuleren.

Het Belgische rechtssysteem, met zijn verschillende machtsniveaus en labyrintische bureaucratie, lijkt op maat gemaakt om politici in de problemen tijd te laten rekken. Dit fenomeen is niet uniek voor Milquet, maar maakt deel uit van een meer algemene trend waarbij zaken zich voortslepen en de deur openzetten voor kleine deals en compromissen tussen vrienden. Hervorming van het rechtssysteem, vaak genoemd, wordt zelden uitgevoerd – waarschijnlijk omdat degenen die er baat bij hebben ook degenen zijn die het zouden kunnen uitvoeren.

Hervormingen nodig voor een transparanter systeem

Geconfronteerd met een toenemend aantal schandalen hebben veel mensen opgeroepen tot hervormingen om de transparantie en verantwoordingsplicht van gekozen vertegenwoordigers te verbeteren. Tot de voorgestelde maatregelen behoren een beperking van het aantal ambtstermijnen, publicatie van de inkomsten van gekozen vertegenwoordigers en meer controle op de financiën van politieke partijen en lokale overheden. Sommige van deze hervormingen zijn gedeeltelijk geïmplementeerd, maar de toepassing ervan blijft vaak bescheiden en de controlemechanismen ontoereikend.

België staat ook voor de uitdaging van institutionele fragmentatie. Met zijn verschillende machtsniveaus – federaal, gewestelijk, gemeenschaps-, provinciaal en gemeentelijk – is het Belgische politieke systeem complex en moeilijk te controleren. Deze versnippering creëert grijze zones waar de transparantie laag is en machtsmisbruik welig kan tieren. Een vereenvoudiging van de administratieve structuren en een verduidelijking van de verantwoordelijkheden kunnen het systeem transparanter en efficiënter maken.

Conclusie: Een pad naar verlossing?

De Belgische politiek was de voorbije twintig jaar een verhaal van kleine deals, dubieuze compromissen en spraakmakende schandalen. Van Publifin tot Qatargate, via Samusocial en Kazakhgate, hebben deze schandalen de zwakheden blootgelegd van een systeem dat een politieke elite vaak in staat heeft gesteld om haar persoonlijke belangen boven het algemeen belang te stellen. Ze hebben ook duidelijk gemaakt dat er ingrijpende hervormingen nodig zijn om het vertrouwen van de mensen in hun instellingen te herstellen.

België staat op een kruispunt. Om vooruit te komen, moet het zich uitrusten met robuustere controlemechanismen, een cultuur van transparantie en verantwoordingsplicht bevorderen en ervoor zorgen dat wie zijn macht misbruikt, daarvoor de gevolgen betaalt. De taak is zwaar, maar essentieel als het land wil vermijden dat de politiek louter een schandaaltoneel wordt, waar de belangen van de burgers altijd op de tweede plaats komen.

Hoewel de uitdagingen van het Belgische bestuur talrijk blijven, is het essentieel om niet te vergeten dat politiek niet alleen om macht draait, maar in de eerste plaats om openbare dienstverlening. België moet overwegen om zijn manier van besturen te hervormen en de kleingeestige regelingen af te schaffen die, hoewel ze geworteld zijn in de politieke geschiedenis van het land, het vertrouwen van de burgers en de integriteit van de openbare instellingen in gevaar brengen.